Ds. Van der Plicht ‘Nooit meer Auschwitz’
Ds. Rob van der Plicht, protestants predikant in De Stroom in Moordrecht, schreef het voorwoord voor De Onderweg het kerkblad van de gemeente over 75 jaar vrijheid aan de hand van Psalm 44 de verzen 12, 13 en 44. “U hebt ons als slachtvee uitgeleverd, ons onder vreemde volken verstrooid, U hebt uw volk van de hand gedaan. Wordt wakker, Heer, waarom slaapt U?”
In het Wertheimpark in Amsterdam bevindt zich een monument boven een urn met de as van slachtoffers uit het concentratiekamp Auschwitz. Het monument is ontworpen door Jan Wolkers en in 1993 onthuld. Het opschrift op het monument luidt: ‘Nooit meer Auschwitz’. En het is opgebouwd uit gebroken spiegels, waarin zich de lucht reflecteert. Wolkers heeft daarin willen uitdrukken dat de hemel na Auschwitz nooit meer ongeschonden is (‘De hemel blijft voorgoed geschonden. Het is een gruwelijke aanslag voor alles waar de mens voor staat’).
Dit jaar is het 75 jaar geleden dat het kamp door Rusland werd bevrijd. Er is in de publiciteit daarom veel aandacht voor. Zelf bracht ik 13 jaar geleden met mijn oudste zoon een bezoek aan het concentratiekamp. Twee hele dagen hebben we daar rondgelopen en nog hadden we maar een gedeeltelijke indruk gekregen. Voor zover je een echte indruk kan krijgen... Het zijn in ieder geval indrukken die je nooit meer kwijtraakt. Misschien daarom ook wel deze overdenking.
‘Nooit meer Auschwitz’ is een wens die dan onherroepelijk in de mens boven komt. Maar leert de mens van zijn geschiedenis? De verschrikkelijke kampen die er zijn in Noord-Korea en ook wel elders in de wereld laten zien dat er 75 jaar later in wezen nog niet veel veranderd is. Hoeveel wandaden worden er wereldwijd niet nog gepleegd die tegenstrijdig zijn met alles waar de mens voor staat.
De psalmdichter schreeuwt het uit: wordt wakker Heer! Velen hebben hun geloof in en na Auschwitz verloren. Maar velen hebben aan hun geloof daarin dat kamp ook heel veel steun gehad. In de verhalen in de Bijbel, en zeker in de psalmen, wordt het leven getekend. En is het echte leven soms niet gruwelijk? Machtig mooi ook vaak. Zeker. Maar soms zo verschrikkelijk hard en wreed. Auschwitz en al die andere concentratiekampen, toen en nu, waar mensen elkaar vreselijke dingen aan doen. Helaas horen ze bij het leven. En daarom staat een psalm als Psalm 44 ook in de Bijbel. Om ervan te leren.
Natuurlijk, het roept allerlei vragen op. Ook over de rol van God. Waar komt het kwaad vandaan? Waarom laat God dit allemaal toe? Vragen die niet eenvoudig te beantwoorden zijn. Maar een goed verstaander van de geschiedenis zal ook beseffen dat het kwaad ook alles met ons mensen te maken heeft, ja ook met ons zelf. De Joodse filosofe Hanna Arendt heeft in haar boek ‘Totalitarisme’ beschreven dat het radicale kwaad bestaat uit de vernietiging van de menselijke waardigheid, de vernietiging van verschillen die er tussen mensen zijn en de vernietiging van vrijheid. Als we die drie (waardigheid van mensen, de pluraliteit en vrijheid) niet meer hooghouden, maakt dat de vernietiging van mensen mogelijk. De ideologie van de nazi’s had niet zo’n uitwerking kunnen hebben, als er niet ook een voedingsbodem voor aanwezig was. Een voedingsbodem die ook in de huidige wereld, ook in ons eigen deel van de wereld, misschien zelfs wel in ons eigen denken, echt nog meer aanwezig is dan wij misschien beseffen. Moeten wij bij veel van wat er aan gruwelijks gebeurt in de wereld, niet eerst naar de rol van de mens, naar de rol van onszelf kijken, voordat wij de verantwoordelijkheid bij God neerleggen?
Moeilijke vragen. Antwoorden zijn er ook niet zomaar te geven. Daar is de problematiek te groot voor. Daar is het lijden te groot en te massaal voor. Toch wil ik afsluiten met een verwijzing naar een ander monument dat is opgericht om de Joodse slachtoffers (en hun redders) van de Jodenvervolging te herdenken: Yad Vashem in Jeruzalem. Het woord Yad betekent ‘hand’, hier bedoeld als gedenkteken. Het woord Shem betekent ‘naam’. Het is een gedenkteken om de talloze slachtoffers te blijven gedenken. De naam is een verwijzing naar Jesaja 56 vers 5, waar God zegt: ‘Ik geef hen een eeuwige naam.’ Een eeuwige naam in het huis van God.
Er zijn en er blijven vragen. Er is en er blijft moeite. Maar we mogen geloven, ook al lijkt het tegendeel soms het geval, dat het Licht uiteindelijk zal overwinnen. Het Licht dat ons verlost, dat ons bevrijdt van de duisternis. Maar dat betekent voor nu, in ons eigen leven, dat we alert moeten zijn op ons eigen denken. Dat we voortdurend moeten kiezen. Om ons dat bewust te zijn, alleen daarom is het al goed om te blijven gedenken, te blijven herinneren. Opdat er eens een tijd komt dat ‘Nooit meer Auschwitz’ een feit zal zijn.